Бұл мақала украин тілінен аударылған. Сонымен қатар, орыс тілінде аудармасы бар.

Ашық бастапқы код және ашық үкіметтік деректер

Интернетте швейцариялық үкіметтің енді барлық бағдарламалық өнімдерді ашық код лицензиясымен жариялау керектігі туралы жаңалық тарады. Бұл маған өте қызықты болды, бірақ Швейцария ағылшын тілді ел болмағандықтан, нақты не істелгені туралы ақпарат өте аз болды. Белгілі болғандай, заңдардың талдауы жаңалықтарда жарияланатын нәрсе емес. Заңдардың өзін оқу керек, аудармасында болса да, және өздігінен қорытынды жасауға тырысу керек. Сонымен қатар, кез келген әзірлеушіге тек заңдар ғана емес, код та қызықты. Сол сиқырлы ашық код. Сондықтан мен оқуға да, тексеруге де жеткілікті ақпарат табуға тырыстым.

Швейцария не нақты істеді

Қысқаша айтқанда, жаңа швейцариялық заң федералдық әкімшіліктен, біріншіден, барлық бағдарламалық жасақтамасын ашық бастапқы кодты бағдарламалық жасақтама ретінде жариялауды талап етеді. Екіншіден, мемлекеттік органдар өздерінің деректерін ашық үкіметтік деректер ретінде жариялауға міндетті болады:

2023 жылдың наурыз айында Швейцарияның Ұлттық кеңесі мен Кантонаралық кеңесі Үкіметтік міндеттерді орындауға арналған электрондық құралдарды пайдалану туралы федералдық заңды (EMBAG) қабылдады. Бұл заң қазірдің өзінде қолданыста және Швейцарияның орталық және кантондық федералдық әкімшіліктері үшін цифрландыруға қатысты жаңа заңына айналды. Ол «әдепкі ретінде электронды құралдарды» қолдануды талап етеді (3-бап) және стандарттар, интерфейстер, өзара әрекеттестік және пилоттық жобалар сияқты аспектілер үшін құқықтық негізді қалыптастырады (12 - 15-баптар). Заңның маңызды аспектілерінің бірі – федералдық әкімшілік бағдарламалық жасақтамасы мен деректеріне қатысты жаңа ережелер.

Біріншіден, EMBAG бойынша, федералдық әкімшілік өзінің қызметкерлері немесе аутсорсерлер әзірлеген бағдарламалар мен модульдерді ашық бастапқы кодты бағдарламалық жасақтама (OSS) ретінде қолжетімді етуі керек (9-бап).
Екіншіден, EMBAG федералдық әкімшіліктен барлық үкіметтік деректерді ашық үкіметтік деректер (OGD) ретінде жариялауды талап етеді (10-бап).

Әлемдік тәжірибеге сай, бұл заң жеке деректерге немесе ұлттық қауіпсіздікке қатысты деректерге арналған ерекшеліктерді қарастырады. «Әдепкі ретінде ашықтық» қағидасына негізделген осы екі ереже ашықтық пен айқындыққа қарай елеулі парадигмалық өзгеріске әкеледі. Сондай-ақ, олар бағдарламалық жасақтама мен деректерді қайта пайдалануды жеңілдетуі керек.

Бұл заңның қабылдануына әкелген саяси процестер

Швейцариялық қоғам федералдық әкімшілік ашық бастапқы кодты (ВВК) жариялауы керек пе деген тақырыпта 12 жылдан астам уақыт бойы пікірталас жүргізіп келеді. Бұл 2011 жылы Жоғарғы федералдық сот бастамасымен басталды, ол өз OpenJustitia қосымшасын ВВК лицензиясымен жариялады. Оның мақсаты басқа соттарға осы құқықтық бағдарламалық жасақтаманы пайдалануға мүмкіндік беру және нәтижесінде салық түсімдерін үнемдеу болды. Алайда Weblaw компаниясына бұл ұнамады. Ол өз бағдарламалық жасақтамасын кантондық соттарға сатқысы келді. Компания Жоғарғы федералдық сот онымен бәсекелесіп жатыр. деп мәлімдеді. Бұл сол кезде және кейінгі жылдары қоғамдық пікірталас тудырды. Мысалы, 2014 жылы саяси бастамалар, көтеріліп, 2016 жылы әртүрлі тараптар құқықтық қорытындылар жасап, мемлекеттің өз бағдарламалық жасақтамасын ВВК лицензиясымен жариялауы керек пе, егер керек болса, қандай шарттармен жариялауы тиіс екенін талқылады. Соңында, цифрлық тұрақтылық жөніндегі парламенттік топтың (Parldigi) жүргізген лобби жұмыстары және IT-индустриядағы ашық бағдарламалық жасақтама әзірлеу бойынша табысты жобалар EMBAG заңын қабылдауға әкелді. Жаңа заң ВВК жариялауға рұқсат беріп қана қоймай, «егер үшінші тараптардың құқықтары немесе қауіпсіздік талаптары оны жоққа шығармаса немесе шектемесе», бастапқы кодты жариялауды міндетті етіп қояды. Сондықтан қазір Швейцарияның барлық федералдық агенттіктері ВВК жариялау және енді қалай жұмыс істеу керектігі туралы ойлана бастады. EMBAG ЕО-ның Public Money, Public Code атты жаһандық науқанының талаптарын жүзеге асыру үшін тамаша құқықтық негізді қалыптастырады. Сонымен қатар, ВВК жариялау Швейцария нарығында жұмыс істейтін IT қызметтерін ұсынатын сыртқы жеткізушілерге де практикалық пайда әкеледі, өйткені оларға федералдық әкімшілік үшін әзірлеген бағдарламалық жасақтаманы басқа клиенттермен жобаларда қолдануға мүмкіндік береді.

Неліктен «әдепкі ретінде» маңызды қадам болып табылады?

Қазіргі уақытта ВВК жариялауға қатысты қандай негізгі талаптар іс жүзінде қолданылатыны әлі де белгісіз. 2020 жылы Швейцарияның федералдық әкімшіліктерінде ВВК бойынша практикалық нұсқаулық пен стратегиялық ұсыныстар әзірленген болатын. Бұл ұсынымдарды Швейцария Федералдық канцеляриясының цифрлық трансформация және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды басқару бөлімі әзірлейді. Алайда, «ВВК-ны жариялау» бөлімінде федералдық органдар ВВК жариялау және қауымдастықтармен ынтымақтастық орнату үшін өздері жауап беретінін көрсетілген. Басқаша айтқанда, қазіргі уақытта федералдық органдардың EMBAG-тың 9-бабын қалай орындауы керектігі туралы нақты техникалық сипаттамалар мен ұсынымдар өте қажет. Бұл жерде Берн кантоны алда келеді. 2018 жылдан бастап оның IT-реттеулері кантондық кеңселерге ВВК атауымен өз бағдарламалық жасақтамаларын жариялауға мүмкіндік берді. Берн кантоны сонымен қатар ВВК жариялауға арналған ережелер мен тексеру тізімдерін жариялады. Бірақ Берннің мысалы мұндай заңдардың өздігінен ВВК-ның өте аз жаңа қосымшаларын шығаруға әкелетінін көрсетеді. 2018 жылдан бері Берн кантонының GitHub-профилінде тек бір ғана қосымша жарияланған. Жеке агенттіктер үшін ВВК жариялаудың шығындары мен пайдасы арасындағы қатынас көбіне тым төмен болып келеді. Сонымен қатар, көптеген әкімшіліктер әлі күнге дейін ВВК-ның жалпы экономика үшін артықшылықтарын жеткілікті түрде білмейді. Соның салдарынан, әкімшілік кеңселер қажет болмаса, қосымша күш жұмсап, өздерінің ішкі қосымшаларын ВВК ретінде жарияламайды. Сондықтан EMBAG-тағы «әдепкі ретінде ашық бастапқы код» ережесі өте маңызды – енді билік органдары бұл талапты орындауға міндетті. ВВК жариялау жаңа нормаға айналуда.

Мемлекеттік деректерді әдепкі ретінде ашу

Бағдарламалық жасақтамаға қосымша ретінде, EMBAG-тың 10-бабы федералдық әкімшілікке болашақта өз деректерін де «әдепкі ретінде» жариялауды талап етеді. Ашық үкіметтік деректерге (ВУД) қатысты осы ереженің негізгі себептері де ВВК сияқты экономикалық тұрғыдан тиімділік пен инновацияларға қолдау көрсету болып табылады. Parldigi парламенттік тобы да осы тақырып бойынша саяси негіз әзірлеп келеді. Бұл мәселеде ВВК сияқты тікелей саяси қарсылық болған жоқ. Дегенмен, ВУД-қа қатысты Федералдық кеңестің бұрынғы стратегиялары көптеген федералдық агенттіктерді қандай да бір деректерді іс жүзінде жариялауға ынталандырмады. Қазіргі Швейцарияның ашық үкіметтік деректер платформасы opendata.swiss бірнеше ғана федералдық ведомстволардың деректерін қамтиды. Қазіргі уақытта осы порталда мемлекеттік сектор деректерін сипаттайтын 9 000 метадеректер жинағынан тұратын коллекция бар.

EMBAG-тағы «әдепкі ретінде ашықтық» принципі ВУД-қа қатысты мәдени өзгерістерге әкеледі және үкіметтің жүйелі жұмысы арқылы ашық деректердің көбеюіне ықпал етеді деп күтілуде. Алдағы уақытта федералдық ведомстволар өз деректерін тегін, жедел түрде, машинамен оқылатын және ашық форматта жариялауы тиіс. Кез келген ұйым осы деректерді кез келген мақсатта қайта пайдалана алады (10-бап (4)). Ашық деректерге қойылатын талаптар деректерді дұрыс басқару, әсіресе ашық үкіметтік деректерді қалай басқару керектігі туралы сұрақтар туындатады. Мемлекеттік органдар да, заманауи әлемдегі кез келген компания сияқты, қазірдің өзінде үлкен көлемде деректер шығарып, оларды қолдануда. Алайда, көбінесе, қандай деректерді кімнің жинауға жауапты екені және олар нақты қай жерде сақталып, өңделетіні әлі де түсініксіз. Сонымен қатар, үйлесімділікті, деректер қауіпсіздігін және құпиялылықты қамтамасыз ететін жалпы ережелер жоқ. ВУД-ты кәсіби түрде жариялау осы және басқа да мәселелерді шешуді білдіреді. Бұл өте күрделі мәселе, және көптеген мекемелерде бұл үшін қажетті тәжірибе жетіспейді. Сондықтан осы салаға жауапты Федералдық статистика басқармасы (BFS) мемлекеттік қызметкерлерге арналған қарқынды оқыту бағдарламасын іске қосты. Оның мақсаты – мемлекеттік қызметкерлердің деректермен жұмыс істеу бойынша білімдері мен тәжірибесін арттыру.

Федералдық статистика басқармасының құрамында федералдық деректерді жариялаумен айналысатын ВУД бөлімшесі бар, ол білікті кадрлармен қамтамасыз етілген және оперативтік әрі стратегиялық жұмыстарды атқарады. Бұл бөлімше кантондармен және муниципалитеттермен де байланыс орнатқан. ВВК-дан айырмашылығы, ВУД институционалдық және кадрлық тұрғыдан BFS ішінде айқын және тұрақты орынға ие. Бұл жағдай басқа елдер үшін де әдеттегі құбылыс болып табылады.

Швейцария үшін халықаралық контекст

Қазіргі уақытта Швейцария ашық код пен ашық деректерді енгізу үшін ЕО, Германия және Францияның тәжірибесіне сүйенуде. Осы елдердегі тәжірибеге назар аудара отырып, ұқсастықтар мен аналогияларды қарастырып көрейін.

Қазіргі уақытта Швейцария ВУД қызметін ұйымдастыруда жақсы тәжірибеге ие. Бірақ ВВК қосымшаларын шығару мәселесінде ұйымдастырушылық және қаржылық жағынан әлі де шешілмеген сұрақтар бар. OSS Benchmark мәліметтері бойынша, Швейцарияның көптеген федералдық ведомстволары қазірдің өзінде ВВК-мен көптеген компоненттер мен қосымшаларды жариялап келеді. Алайда, бұл процестер ешқандай үйлестірусіз және жеткілікті деңгейде ретсіз жүзеге асуда. Бұрын мұндай тәжірибесі болмаған федералдық ведомстволарға практикалық қолдау қажет, өйткені ВВК шығаруда тәжірибенің жоқтығынан техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық мәселелер туындауы мүмкін. Сондықтан Швейцария Еуропалық комиссияның Ашық бастапқы кодтың бағдарламалық кеңсесі (OSPO), тәжірибесіне назар аударуда және өздерінің жергілікті аналогын құрғысы келеді. OSPO сияқты бөлімдер ұйымдағы ВВК-ға қажетті көптеген аспектілерді қарастырады және Швейцариядағы федералдық әкімшіліктерде қазір жетіспей жатқан сараптамаларды біріктіре алады. Бұл бейімдеудің басты идеясы – осы кеңсе білім алмасуды, халықаралық тәжірибені үйренуді және ВВК бойынша ынтымақтастықта департаменттер арасындағы байланыстарды орнатуды қолдау болып табылады.

Келесі мысалды – Германияны қарастырайық. Германияның мемлекеттік әкімшілігі ВВК шешімдерін жариялайтын өзінің ұлттық Open CoDE порталы, бар. Германияның федералдық үкіметі, бірнеше жергілікті аймақтар мен көптеген муниципалитеттер платформада 100-ден астам бағдарламалық шешімдерді жариялаған. Бұл Германияның мемлекеттік басқаруда жұмыс орнындағы цифрлық егемендікті қамтамасыз ету және жалпы IT-жобаларды ілгерілету бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстары ретінде қарастырылуы керек. Open CoDE – Германия үкіметінің цифрлық егемендікке қатысты қызметінің бір бөлігі. Германия үкіметі сонымен қатар Берлинде Цифрлық егемендік орталығын құрды. Бұл орталық мемлекеттік басқару мен ашық бастапқы код қауымдастықтары арасындағы байланысты нығайтуды мақсат етеді. Бұл құрылым Еуропалық комиссияның OSPO-ға балама болып табылады.

Келесі ел – Франция. Франция 2021 жылы CodeGouv платформасын іске қосты, ол Германиядағы Open CoDE-ге тікелей балама болып табылады. Бұл платформада шамамен 500 бағдарламалық өнім бар. Аталған ұлттық бастама көптеген ВВК қосымшаларын, нұсқаулықтарды және тәжірибе алмасуға арналған IT-шешімдерге қатысты пікірталас форумдарын қамтиды. 30 миллион еуро бюджеті бар француздық ашық бастапқы код бағдарламасы әртүрлі міндеттерді жүзеге асырады. Солардың бірі – 100-ден астам мемлекеттік органның 9 000-нан астам ВВК репозиторийлерін онлайн порталға орналастыру.

Қорытындылар

Мен EMBAG-тың енгізілуі келесі мақсаттарға бағытталған деп есептеймін:

федералдық бюджеттің цифрлық инфрақұрылымға жұмсалатын шығындарын оңтайландыру;
мемлекеттік ашықтық саласындағы халықаралық тәжірибені пайдалану;
цифрлық тұрақтылық тұрғысынан әлемде өз ұстанымын нығайту.

Сонымен қатар, елдің шағын аумағы мен жоғары деңгейдегі децентрализациясына байланысты, Швейцария осындай түбегейлі заңдарды қабылдауға мүмкіндік бере алады. Швейцарияның бұл іске радикалды түрде кіріскенін ескере отырып, олардың қандай практикалық қиындықтарға тап болатынын бақылап, қателіктерінен сабақ алуымыз керек деп ойлаймын.